مروری بر ترجمه های قرآن به زبان اروپایی

ارزیابى ترجمه ‏هاى اروپایى از قرآن مجید

شاید بتوان ترجمه قرآن مجید را در همان سال‏هاى صدر اسلام، ردیابى نمود; یعنى آن هنگامى که حضرت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، پس از فتح مکه در صدر گسترش اسلام و ابلاغ پیام وحى به سرزمین‏هاى همسایه برآمد و پیک ‏هایى را با پیام قرآن به سوى آنها ارسال داشت.

اما ترجمه قرآن مجید به زبان‏هاى اروپایى موضوعى است که در وهله نخست توسط غیر مسلمانان و با انگیزه خصومت‏ با اسلام صورت گرفت و تنها در سده اخیر است که مسلمین خود اهمیت موضوع را دریافته و در این میدان قدم گذاشته‏اند. بنابراین در بررسى ترجمه قرآن توسط غیر مسلمانان به تحریف‏ها، سوء برداشت‏ها و سو ترجمه‏هاى فراوانى بر مى‏خوریم که ناگزیر به ذکر برخى از آنان خواهیم بود.

در این نوشته تمرکز اصلى بر ترجمه‏هاى قرآن به زبان انگلیسى مى‏باشد. در ابتدا تاریخچه‏اى مختصر در ارتباط با اولین ترجمه‏هاى قرآن به زبان‏هاى اروپایى ارائه خواهد شد و سپس برخى از ترجمه‏هاى انگلیسى به ترتیب زمانى ذکر شده و از لحاظ هدف و سبک ترجمه مورد بررسى کوتاهى قرار خواهند گرفت.

ترجمه کامل قرآن مجید به زبان‏هاى اروپایى به قرن یازدهم میلادى باز مى‏گردد. این ترجمه به زبان لاتین و با هدف اسلام‏ستیزى و به سرمایه‏گذارى مسیحیت صورت گرفته است. این ترجمه نخستین، توسط محققى به نام رابرت کتن 1 در سال 1143 میلادى، در پى فرمان و با هزینه یک کشیش عالى رتبه فرانسوى، معروف به پیر از کلیساى کلونى در شرق فرانسه 2 تحقق یافت. این اولین گام، منجر به سوء برداشت و به خصوص تشدید خصومت علیه اسلام شد که متاسفانه آثار آن تا امروز در میان مسیحیان همچنان باقى است.

رابرت کتن، مصمم به استفاده از زبان سخیف و تند در ترجمه‏اش بود; به طور نمونه مى‏توان به گفته‏هاى خود او استناد نمود که نوشته است: «پدر پیر شایسته تکریم است; زیرا پس از آنکه رهبران کلیسا به دین کفرآمیز اسلام اجازه رشد و تقویت و گسترش طى 537 سال را دادند، پدر پیر در صدد افشاى پایه و اساس اسلام بر آمد. من در ترجمه‏ام نشان داده‏ام که مسلمین از چه جریان پالاینده‏اى آب خورده‏اند. وظیفه من تنها شروع کار و فراهم آوردن تمهیدات بوده و ادامه آن با دیگران است. من دود حاصل از این آتش را پراکندم، باشد که پدر پیر آن را به کلى خاموش نماید.»

نسخه اصلى آنچه گذشت‏به خط خود مترجم در کتابخانه آرمورى پاریس 3 موجود است. همان‏گونه که رابرت پیش‏بینى کرده بود، متاسفانه ترجمه ناقص و سخیف او پایه و اساسى شد براى ترجمه‏هاى بعدى قرآن به زبان‏هاى دیگر. به‏طور مثال اولین ترجمه ایتالیایى قرآن از روى ترجمه رابرت صورت گرفت که توسط آندره آریو بینى (منتشر شد. این ترجمه ایتالیایى مبناى اولین ترجمه به زبان آلمانى توسط سالمن شویگر 4 که مبلغى در نورنبورگ بود، قرار گرفت. ترجمه آلمانى سپس مبناى اولین ترجمه هلندى در سال 1681 شد; بدون اینکه ذکرى از نام مترجم به میان آید.

بنابراین مشاهده مى‏ شود که یک ترجمه متعصبانه، که در پى اغراض پدران کلیسا در ستیز با اسلام صورت پذیرفته بود، مبناى سه ترجمه دیگر قرار گرفت. مسیحیت‏ براى مدت پنج قرن به‏طور مستقیم یا غیر مستقیم، در منازعات سرسختانه ‏اش علیه اسلام، از ترجمه رابرت سود مى‏ جست.

این وضعیت ترجمه ‏هاى اروپایى قرآن از قرن یازده تا هجده بود. در سال 721، ترجمه ثانى قرآن به زبان لاتین توسط لودیکو ماراچى 5 صورت پذیرفت که این نیز با هدف ابطال و رد اسلام انجام گرفت. این ترجمه از ترجمه پیشین بسیار خصمانه‏تر و موضع‏گیرى‏هاى آن نسبت‏به اسلام، بسیار نفرت‏ انگیزتر بود.

در قرن نوزدهم اساسا شرق‏ شناسان و دیگرانى که با زبان عربى آشنایى پیدا کرده بودند، وارد عرصه ترجمه شدند. البته ترجمه آنان نیز عارى از نقص و سوء برداشت نیست.

در قرن بیستم، خود مسلمانان وظیفه ترجمه قرآن را به دوش گرفتند. این جریان روز بروز قوت بیشترى یافته است ولى هنوز در ابتداى مسیر قرار دارد.

در مورد نقش کشور ایران، باید ذکر شود که خوشبختانه مرکز ترجمه قرآن مجید در شهر قم تاسیس شده و به فعالیت مشغول است و در این راستا مجله ‏اى را نیز تحت عنوان «ترجمان وحى‏» هر شش ماه یکبار منتشر مى ‏سازد که شامل مقالات و اخبار مربوط به ترجمه ‏هاى قرآن است.

بنابر آنچه گفته شد، تاریخچه ترجمه قرآن مجید به زبان‏هاى اروپایى را مى‏توان به سه دوره کلى تقسیم نمود:

1. قرون وسطى تا دوره رنسانس; عمدتا با نیت‏هاى خصمانه، توسط متولیان کلیسا.

2. اوائل قرن نوزدهم; در پى شکل‏گیرى و قوت یافتن علوم اجتماعى و مطالعات شرق‏ شناسى; توسط شرق شناسان غیر مسلمان.

3. عصر حاضر; در پى آگاهى مسلمین و نیز برخوردارى از امکانات اطلاع رسانى پیشرفته; توسط خود مسلمانان.

در ادامه بحث ابتدا به معرفى و توضیح در مورد مطرح‏ترین مترجمان غیرمسلمان و سپس مترجمان مسلمان خواهیم پرداخت.

یکى از مطرح ‏ترین مترجمان غیر مسلمان قرآن الکساندر راس 6 مى‏باشد. عنوان ترجمه او که اولین بار در سال 1649 به چاپ رسید، عبارت است از «قرآن محمد ترجمه شده از عربى به فرانسه‏». این ترجمه به تازگى به انگلیسى برگردانده شده است.

این ترجمه فرانسوى حداقل هشت نوبت‏ به چاپ رسیده که تازه ‏ترین آنها در سال 1856 بوده است. این اثر نمونه ‏اى است از یک ترجمه ناقص که حاصل کار یک مبلغ شرق ‏شناس به حساب مى ‏آید. در مقدمه اثر، راس مقصود خود را از ترجمه براى خوانندگان، چنین توصیف مى ‏نماید: «به نظرم مناسب آمد که با شناخت ‏بهتر دشمنان ناچیز، بهتر مى‏ توان به جنگ آنها رفت... پس قرآن او را ترجمه نمودم.» و در ضمیمه همین اثر متعصبانه به عنوان ذیل، بر مى‏ خوریم: «هشدار لازم براى کسانى که مى ‏خواهند بدانند چه سودى و یا چه خطرى در خواندن قرآن وجود دارد.»

اما در مورد کیفیت‏ خود ترجمه، به همین توضیح زومر 7 بسنده مى‏ کنیم که گفته است: «راس با عربى بسیار ناآشنا و یک محقق غیر آگاه فرانسوى بود. بنابراین ترجمه‏ اش آکنده از خطاست.» 

در رابطه با خصمانه بودن این ترجمه شاید بارزترین اشکال همان عنوان اثر باشد; یعنى «قرآن محمد». بدین ترتیب مترجم خواسته است الهى بودن قرآن را منتفى کند و آن‏را به مثابه یک اثر شخصى و انسانى و به عبارتى غیر الهى جلوه دهد.

یکى دیگر از ترجمه ‏هاى قرآن که در غرب رواج بسیار یافته است، ترجمه‏ اى است‏ به زبان انگلیسى توسط جورج سیل 8 با عنوان «قرآن ترجمه شده به زبان انگلیسى مستقیما از زبان عربى‏». البته قابل ذکر است که این ترجمه نیز با نام «قرآن محمد» شهرت یافته و در سال 1734 در لندن به چاپ رسیده است.

آخرین چاپ این ترجمه در سال 1975 بود. جورج سیل براى ترجمه ‏اش مقدمه مفصلى - بالغ بر دویست صفحه - نوشته و در آن به بررسى نکات متعددى از قبیل جغرافیاى جزیره‏العرب، عربستان قبل از اسلام، ادیان و باورهاى مردم در دوران پیش از ظهور اسلام، شخصیت پیامبر، و... پرداخته است.

البته منابع مورد استفاده وى، منابع موثقى نیست. وى بدون هیچ پروایى به اظهار نظرهاى شخصى در مورد مسائل قرآن و شان نزول سوره ‏ها و آیات پرداخته است. در قسمت‏هاى متعددى از مقدمه خود تلویحا بیان مى‏ نماید که قرآن تقلیدى است از کتاب مقدس پیشین. سبک ترجمه سیل نسبتا ادبى است; ولى در ترجمه‏ اش نقایص، سوءبرداشت‏ها و تحریف‏هاى عامدانه بارزى به چشم مى‏ خورد.

براى نمونه در ترجمه «بسم الله الرحمن الرحیم‏» ، وى از ترجمه رحیم سرباز زده و در هر جایى که کلماتى از یک ریشه مثل «رحمن‏» و «رحیم‏» از پى هم آمده‏اند، اظهار نظر مى ‏نماید که این تکرارى است‏ب یهوده و بى ‏معنا و در صورت ترجمه موجب نقصان و نابهنجارى ترجمه خواهد شد.

دیگر از مواردى که مى‏ توان به آن اشاره نمود، شیوه ترجمه حروف مقطعه توسط سیل است; مثلا «الف لام میم‏» را به A.L.M ] » ترجمه نموده است. به عبارت دیگر مى‏توان گفت که در ترجمه این حروف، معادل الفبایى انگلیسى را به کار گرفته است; در حالى‏ که برخى دیگر از مترجمان سعى در حرف‏ نگارى در این موارد داشته ‏اند; یعنى مثلا همان الف لام میم را به Alif, Lam, Mim ] » ترجمه کرده ‏اند. بنابراین جانب احتیاط را بیشتر رعایت نموده‏اند و حرفى را که نتوانسته‏ اند درک کنند، به همان گونه اصلى، فقط حرف‏ نگارى کرده‏ اند.

دیگر از کاستى‏هاى این ترجمه، حذف بخشى از آیات است; به طور نمونه مشاهده مى‏شود که آیه 98 از سوره آل‏عمران ناقص ترجمه شده و از ترجمه بخشى از آن به‏طور کلى صرف‏نظر شده است.

همچنین مشاهده مى ‏گردد که در ترجمه برخى از آیات، تفسیر به راى صورت گرفته و مثلا «یا ایها الناس...» در برخى آیات به «اى مردم مکه...» ترجمه شده است.

دیگر از مترجمان غیر مسلمان قرآن، رادول9 » است. ترجمه وى تحت عنوان «القرآن‏» در لندن به سال 1861 به چاپ رسیده است. این مترجم، اصالت ترتیب سوره‏ ها را زیر سؤال برده و ترتیب جدیدى براى ارائه سور اتخاذ نموده است. رادول نیز عقیده داشت که قرآن تقلیدى است از کتب مقدس مسیحیان و یهودیان.

وى همچنین سخنان سخیف و ناروایى را به پیامبر اسلام نسبت مى‏دهد. ترجمه رادول نیز داراى خطاها، سوءترجمه ‏ها و سوءبرداشت مى‏باشد; به‏ طور نمونه آیه دوم از سوره کوثر را بدین نحو ترجمه مى ‏نماید: «پس براى پروردگار نماز بگذار و قربانیان را هلاک ساز.»  یا در مورد کلمه عبد در آیه دهم سوره علق توضیح مى‏ دهد که «چون بردگان به دین اسلام در مى‏ آمدند، قرآن این کلمه را به کار برده است‏».

از جمله ترجمه‏ هاى دیگر انگلیسى قرآن توسط غیرمسلمانان، بدین قرار است: ترجمه پالمر 10 چاپ لندن به سال 1880; ترجمه ریچارد بل 11) چاپ لندن به سال 1937; ترجمه آربرى12 چاپ لندن به سال 1955; ترجمه داود 13 چاپ لندن به سال 1965.

البته هر یک از ترجمه‏ هاى مذکور، نقایص خاص خود را دارند و در این مقاله، مجال بررسى آنها نیست و البته همان‏گونه که ذکر شد، علاقه‏ مندان مى‏ توانند براى مطالعه بیشتر در این زمینه به مجله «ترجمان وحى‏» ، منتشره از سوى مرکز ترجمه قرآن مجید، که هر شش ماه یک بار به چاپ مى‏ رسد، مراجعه نمایند.

همان‏گونه که ذکر شد در سده اخیر خود مسلمانان تصمیم به ترجمه قرآن مجید گرفته ‏اند. در این میان، زبان‏مادرى برخى انگلیسى بوده و برخى دیگر عرب‏زبان یا غیر آن بودند.

در این بخش به بررسى برخى از ترجمه‏ هاى انگلیسى قرآن توسط مسلمانان خواهیم پرداخت. از میان مترجمان مسلمان به سه مترجم اشاره خواهد شد. یکى از اروپا، دیگرى از آسیا و سومى از امریکا، محمد مارمادوک ویلیام پیکتال 14 مترجم بریتانیایى مسلمان قرآن است. ترجمه او تحت عنوان «مفهوم قرآن کریم‏» به سال 1930 در لندن به چاپ رسید و نیز بارها توسط ناشران مسلمان و غیرمسلمان تجدید چاپ شد.

البته قابل ذکر است که برخى از چاپ‏هاى این ترجمه داراى اشکالاتى چند مى‏باشد. از نقطه نظر سبک، ترجمه پیکتال، ادبى، وزین، روان، مختصر و تا حد زیادى دقیق است. وى رمان‏نویس و اهل قلم بوده و از طرف دیگر در برخى از کشورهاى مسلمان به مسافرت پرداخته و زبان عربى را نیز فراگرفته و با فرهنگ و ادیان آن دیار آشنا بوده است.

پیکتال براى ترجمه خود مقدمه‏ اى فراهم آورده و در آن علاوه بر توضیح درباره حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، دوران پیامبرى وى و حوادث مهم آن دوران، اندکى نیز به ویژگى‏ ها و دشوارى‏ هاى ترجمه قرآن اشاره نموده است. وى همچنین در مقدمه‏ اى بر هر سوره، توضیح مختصرى در مورد تعداد آیات آن، احیانا شان نزول، محل نزول و دلیل نام‏گذارى آن باز مى‏ گوید.

مترجم دیگر مسلمان قرآن مجید که ترجمه انگلیسى وى یکى از رایج‏ ترین ترجمه‏ هاى دردسترس در کشورها مى‏ باشد، شاکر.15 است. این ترجمه تحت عنوان قرآن مقدس در سال 1982 در نیویورک به چاپ رسیده است. ترجمه مذکور عارى از هرگونه پاورقى یا توضیحى است. تا حدى به نظر مى‏رسد که مترجم بیشتر از اینکه ترجمه‏اى از خود ارائه داده باشد، به اقتباس و تقلید از مترجمین دیگر پرداخته است. دلیل این مدعا آن است که با مقایسه بخش‏هاى مختلف این ترجمه، در مى‏یابیم که سبک ثابتى در آن وجود ندارد و هر بخش از آن به نظر، شبیه یکى از ترجمه‏ هاى دیگر مى‏ باشد.

مترجم سوم که در این مقاله از او یاد خواهد شد، تامس بالنتین ایرونیگ 16 معروف به حاج تعلیم على است. وى اولین مترجم امریکایى قرآن به حساب مى‏ آید و ترجمه‏ اش در سال 1985 در ورمونت‏به چاپ رسید. سبک ترجمه مذکور غیرادبى یا به عبارتى عامیانه است. البته خود مترجم این امر را یک امتیاز مى ‏داند; از آن جهت که به نظر وى، ترجمه ‏هایى که زبان آنها ادبى و ثقیل است، براى نسل حاضر به آسانى قابل درک نمى ‏باشد.

ولى به نظر مى‏ آید که ایروینگ ثبات سبک ندارد و گاهى از کلمات و عبارات کهن سود جسته و سعى کرده آهنگى خاص به لحن ترجمه ‏اش بدهد. در رابطه با مفهوم نیز گاه مترجم نتوانسته به خوبى مفهوم را انتقال دهد و بیشتر به اطاله کلام پرداخته است.

ایروینگ مقدمه مفصلى براى ترجمه خود نوشته و در آن مطالب متعددى را ذکر کرده است. از قبیل اصطلاح‏شناسى، نظم تلفظ و آوانویسى، سبک ترجمه، و... از نکات جالبى که در این مقدمه به آن برمى‏ خوریم آن است که وى مى‏ گوید «در این ترجمه کوشیده است که بخشى از قصور غرب را درباره اسلام جبران کند.» 

در پایان شایان ذکر است که در ایران نیز تلاش‏هاى متعددى براى ترجمه قرآن به زبان انگلیسى به عمل آمده است و در این میان مى‏ توان به ترجمه خانم دکتر طاهره صفارزاده، و ترجمه منظوم آقاى دکتر فضل‏الله نیک‏ آیین چاپ امریکا اشاره نمود; ولى تازه‏ ترین تلاش در این زمینه، ترجمه ‏اى است که توسط «مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان‏هاى خارجى‏» در معرض چاپ قرار دارد.

پینوشتها
1. (Robert of ketton)
2. (prience of the couny monastery)
3. (Paris Armorylibrary)
4. (solmonschweigger)
5. (Ludovice Marrachi)
6. (Ross Alexander)
7. ( (Zwemer
8. ( (George Sale
9. Radwell, J.M)
10. (Palmear, E. H)
11. (Bell, Richard
12. (Arberry, A. j)
13. (Dawood, N. j)
14. (Pickthal, Mohammed Marmoduke)
15. ( (Shakir M. M
16. (Irving, T. B)


منبع: سایت پایگاه تحقیقاتی القرآن